Wstęp
Spis treści
Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych jest, obok umowy licencji, jednym z typów umów opisanych w ustawie z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jak sama nazwa wskazuje, jej zawarcie powoduje przeniesienie przez uprawnionego autorskich praw majątkowych na inny podmiot. Zawarcie tego rodzaju umowy wymaga zachowania pewnych warunków formalnych, których niezachowanie może skutkować nawet nieważnością umowy.
Strony umowy
Na wstępie należy zwrócić uwagę na konieczność precyzyjnego określenia stron umowy. To pomiędzy nimi dojdzie bowiem do przejścia majątkowych praw autorskich, stąd umowa nie może budzić wątpliwości zarówno co do osoby zbywcy jak i nabywcy autorskich praw majątkowych. Zazwyczaj uprawnionym do przeniesienia autorskich praw majątkowych będzie sam twórca, czyli osoba, która dany utwór stworzyła i na rzecz której powstały autorskie prawa majątkowe do dzieła. Twórca będzie podmiotem uprawnionym do czasu, kiedy nie zbędzie przysługujących mu autorskich praw majątkowych na rzecz innego podmiotu. W takim bowiem przypadku twórca nie będzie już ich podmiotem, a co za tym idzie, nie będzie ich w stanie przenieść na inną osobę. Wyzbycie się autorskich praw majątkowych przez twórcę nie oznacza jednak, że nie będą one już przedmiotem obrotu. Nabywca tych praw może bowiem dalej nimi rozporządzać, w tym przenieść je na kolejne podmioty.
Prawo przewiduje kilka szczególnych sytuacji, w których autorskie prawa majątkowe powstają lub przechodzą z mocy prawa na rzecz podmiotu innego niż sam twórca. Przykładem takiej sytuacji może być stworzenie utworu w ramach stosunku pracy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w chwili przyjęcia utworu przez pracodawcę nabywa on autorskie prawa majątkowe do utworu, który pracownik stworzył w wyniku wykonywania obowiązków pracowniczych. Jeżeli twórca stworzył zatem utwór wykonując swoją pracę, a utwór ten został przyjęty przez pracodawcę, ewentualna umowa dotycząca przeniesienia praw do utworu powinna zostać zawarta nie z twórcą, a z jego pracodawcą. Innym przykładem będzie nabycie majątkowych praw autorskich przez producenta do utworu audiowizualnego na mocy umowy o stworzenie takiego utworu.
Przedmiot umowy
Kolejnym istotnym elementem umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych jest określenie przedmiotu umowy, czyli dzieła, którego ta umowa dotyczy. Brak precyzyjnego określenia przedmiotu umowy może spowodować, że nie dojdzie w ogóle do przeniesienia praw autorskich.
Przedmiotem umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe może być wyłącznie utwór w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Tylko utwory są chronione prawem autorskim i tylko w stosunku do nich powstają autorskie prawa majątkowe. Niejednokrotnie problematyczne jest rozstrzygnięcie, czy dany wytwór ludzkiej działalności może zostać uznany za przedmiot prawa autorskiego. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych za utwór można uznać każdy przejaw działalności twórczej człowieka o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Definicja ta jest jedną z najbardziej mglistych i niedookreślonych definicji w prawie stanowionym. Nie mniej należy pamiętać, że wyłącznie spełnienie przesłanek określonych w tym przepisie decyduje o statusie utworu, strony nie mogą umówić się, że konkretne dzieło będzie stanowiło utwór w rozumieniu prawa autorskiego.
Szczególnych problemów nie dostarcza przeniesienie praw w stosunku do utworu, który już powstał. Wystarczy jego bezpośrednie wskazanie w umowie np. poprzez podanie tytułu, czy opisanie jego cech w sposób umożliwiający jednoznaczną identyfikację. Problemy mogą pojawić się natomiast przy próbach przeniesienia autorskich praw majątkowych w stosunku do utworu, który ma dopiero powstać w przyszłości. Zgodnie bowiem z obowiązującymi przepisami nie jest możliwe przeniesienie autorskich praw majątkowych co do wszystkich utworów lub wszystkich utworów określonego rodzaju tego samego twórcy mających powstać w przyszłości. Takie postanowienie umowne byłoby nieważne.
Wyżej wspomniany zakaz nie uniemożliwia jednak całkowicie przeniesienia autorskich praw majątkowych do utworów, które mają powstać w przyszłości. Możliwe jest bowiem skuteczne przeniesienie tych praw w stosunku do utworów przyszłych, o ile jednak po pierwsze nie obejmuje ono całego przyszłego dorobku twórcy lub całego przyszłego dorobku z zakresu określonego rodzaju dzieł, po drugie przedmiot umowy zostanie na tyle precyzyjnie określony, iż nie ma wątpliwości jakiego utworu dotyczy. Nie ma także przeszkód do zawarcia jednej umowy, której przedmiotem jest przeniesienie autorskich praw majątkowych do dzieł wykonywanych cyklicznie na rzecz nabywcy praw majątkowych.
Zawierając umowę o przeniesienie autorskich praw majątkowych należy mieć na uwadze, że dotyczy ona jedynie utworu, czyli dobra niematerialnego. Samo przeniesienie praw do utworu nie ma wpływu na jego egzemplarze, czyli materialne nośniki. Powyższe oznacza, że podmiot uprawniony, który przeniósł autorskie prawa np. do powieści, nie ma obowiązku wydania kontrahentowi umowy fizycznego, wydrukowanego egzemplarza książki. Jeżeli strony chcą by tak się stało, muszą to w umowie wyraźnie zaznaczyć. Warto także podkreślić, że samo przeniesienie własności egzemplarza utworu nie powoduje przejścia autorskich praw majątkowych na nabywcę egzemplarza.
Pola eksploatacji
Zgodnie z art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji. Pole eksploatacji to pewien sposób korzystania z utworu mający samodzielne znaczenie z punktu widzenia technologicznego czy ekonomicznego. Sporządzając umowę o przeniesienie autorskich praw majątkowych należy określić na jakich polach eksploatacji dochodzi do przeniesienia praw. Prawa do korzystania i rozporządzania z utworu na polach eksploatacji nie ujętych w umowie pozostają przy podmiocie uprawnionym. Może on w tym zakresie zawrzeć umowę przenoszącą z innym podmiotem bądź udzielić w zakresie tych pól licencji osobom trzecim. Co ważne, do przeniesienia praw może dojść wyłącznie na istniejących polach eksploatacji. Art. 41 ust. 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi bowiem, że umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia.
Przykładowe pola eksploatacji zostały wymienione w art. 50 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym odrębne pola eksploatacji stanowią w szczególności:
- w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,
- w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy,
- w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt b. – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.
Strony w umowie przenoszącej autorskie prawa majątkowe mogą inaczej niż ustawodawca nazwać pola eksploatacji, w tym ograniczyć je do konkretnego sposobu wykorzystania np. do publikacji w Internecie. Treść postanowień dotyczących pól eksploatacji powinna być dostosowana do ustaleń i woli stron umowy. Każdorazowo należy pamiętać, że umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych obejmuje jedynie pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione, stąd rekomendujemy ich wyszczególnienie w umowie. Ograniczenie treści umowy do stwierdzenia, że umowa dotyczy wszystkich pól eksploatacji jest przez niektórych komentatorów uznawane za prowadzące do nieważności umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe.
Wynagrodzenie
Zasadą jest odpłatność umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe. Strony mogą umówić się na się nie nieodpłatne przeniesienie praw, należy to jednak wyraźnie zaznaczyć w umowie. W przeciwnym razie zbywca będzie miał prawo dochodzenia wynagrodzenia z tytułu przeniesienia praw do utworu.
Od zgodnej woli stron zależy wysokość i sposób wyliczenia wynagrodzenia należnego za przeniesienia autorskich praw majątkowych. W obrocie najczęściej stosowanymi modelami określania wysokości kwoty należnej podmiotowi przenoszącemu prawa są: wynagrodzenie ryczałtowe, wynagrodzenie zależne od wysokości wpływów, wynagrodzenie zależne od ceny sprzedaży egzemplarzy oraz model mieszany.
Wybierając ryczałtowy model rozliczeń, kwota wynagrodzenia ustalana jest z góry i jest niezależna od późniejszych zysków uzyskanych przez nabywcę z tytułu komercjalizacji tych praw. Strony mogą również się umówić, że wynagrodzenie twórcy zależne będzie od wysokości wpływów za korzystanie z utworu. W takiej sytuacji twórca, zgodnie z art. 47 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ma prawo do otrzymania informacji i wglądu w niezbędnym zakresie do dokumentacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia.
Wynagrodzenie może również zostać określone procentowo od ceny sprzedaży egzemplarzy utworu. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, jeżeli cena ustalona w umowie ulegnie podwyższeniu, twórcy należeć się będzie umówiony procent od egzemplarzy sprzedanych po podwyższonej cenie. Co istotne, jeżeli nabywca praw autorskich obniży cenę sprzedaży egzemplarzy przed upływem roku od przystąpienia do rozpowszechniania utworu, nie wpłynie to na wysokość wynagrodzenia należnego twórcy lub innemu podmiotu wcześniej uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych. Model mieszany jest natomiast dowolną kombinacją wyżej wskazanych sposobów rozliczeń. Najczęściej stanowi on syntezę modelu ryczałtowego oraz którejś z pozostałych form.
Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji. Strony mogą w umowie modyfikować tę zasadę uznając, że wynagrodzenie obejmować będzie przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu na wszystkich wymienionych w umowie polach eksploatacji lub na najbardziej typowych polach eksploatacji utworu, a opłata za korzystanie na pozostałych polach następować będzie oddzielnie czy na innych zasadach.
W art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wprowadzony został mechanizm zabezpieczający twórcę przed nadmiernym wyzyskiem ze strony nabywcy autorskich praw majątkowych. Nazywany jest on klauzulą bestsellerową i upoważnia twórcę do żądania stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd, jeżeli zaistnieje wyraźna dysproporcja pomiędzy otrzymanym przez niego wynagrodzeniem a korzyściami, które uzyskał nabywca autorskich praw majątkowych.
Okres obowiązywania
Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych powoduje, że podmiot przenoszący traci prawo do dalszego posługiwania się utworem na określonych w umowie polach eksploatacji. Generalnie zbycie tych praw jest bezterminowe. Przyjmuje się jednak, że strony mogą umówić się, że przeniesienie autorskich praw majątkowych następuje na określony w umowie okres czasu, po którego upływie prawa na powrót będą przysługiwać zbywcy. Jeżeli natomiast powrót praw jest zależny od złożenia oświadczenia woli lub dokonania określonej czynności prawnej, to autorskie prawa majątkowe wrócą do uprawnionego po złożeniu takiego oświadczenia lub dokonaniu wskazanej czynności.
Podkreślić należy jednak, że czasowe przeniesienie autorskich praw majątkowych jest rzadko stosowanym rozwiązaniem. W celu umożliwienia innemu podmiotowi czasowego korzystania z utworu częściej zawiera się umowy licencyjne.
Moment przejścia autorskich praw majątkowych
Określenie chwili, w której dochodzi do przeniesienie autorskich praw majątkowych to kolejny istotny element omawianej umowy. Od tego momentu nabywca uzyskuje bowiem prawo do korzystania z utworu, jednocześnie pozbawiając tego prawa zbywcy. Ustawa o prawie autorskim stanowi w art. 64, że umowa zobowiązująca do przeniesienia autorskich praw majątkowych przenosi na nabywcę, z chwilą przyjęcia utworu, prawo do wyłącznego korzystania z utworu na określonym w umowie polu eksploatacji, chyba że postanowiono w niej inaczej. Wobec braku odmiennych postanowień do przeniesienia dojdzie więc z chwilą przyjęcia utworu, przez co rozumiemy oświadczenie nabywcy praw majątkowych o zaakceptowaniu otrzymanego utworu.
Określając moment przejścia autorskich praw majątkowych należy pamiętać o kilku zasadach. Jeśli umowa dotyczy utworu mającego powstać w przyszłości nie jest możliwe określenie momentu przeniesienia praw na wcześniejszą chwilę niż moment powstania utworu. Nie jest bowiem możliwe przeniesienie praw do dzieła, które jeszcze nie istnieje. Strony mogą umówić się też, że do przeniesienia praw dojdzie dopiero z chwilą zapłaty całości wynagrodzenia przez nabywcę. Takie rozwiązanie jest korzystne dla twórcy, ogranicza bowiem możliwość korzystania z utworu przez nabywcę przed uiszczeniem umówionej kwoty pieniędzy. Decydując się na takie rozwiązanie często jednocześnie udziela się czasowej, ograniczonej licencji na korzystanie z utworu w okresie od przedstawienia utworu nabywcy do skutecznego przeniesienia praw.
Forma umowy
Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych musi zostać zawarta w formie pisemnej. Oznacza to, że do jej zachowania konieczne jest spełnienie łącznie dwóch warunków: złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych i wymiana podpisanych dokumentów pomiędzy stronami umowy. Do zawarcia umowy dojdzie również, gdy kontrahenci wymienią się umowami, z których każda będzie podpisana przez jednego z nich.
W każdym razie konieczne jest złożenie własnoręcznego (odręcznego) podpisu. Tylko taki pozwala bowiem na pełną identyfikację podmiotu, który go złożył, ponieważ może on zostać poddany analizie grafologicznej. Podpis co do zasady powinien zawierać co najmniej nazwisko osoby, która go składa. Niemniej jednak dopuszczalne są od tego odstępstwa. Minimalnym wymogiem dla podpisu jest to, by umożliwiał identyfikację osoby, od której pochodzi.
Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych może również zostać zawarta w formie elektronicznej. Aby zachować taką formę należy sporządzić treść umowy formie elektronicznej, a następnie taki dokument opatrzyć kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych zawarta w takiej formie jest równoważna z formą pisemną.
Przesłanki, które musi spełniać podpis elektroniczny, aby mógł zostać uznany za kwalifikowany zostały określone w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 910/2014 z dnia 23 lipca 2014 r. w sprawie identyfikacji elektronicznej i usług zaufania w odniesieniu do transakcji elektronicznych na rynku wewnętrznym oraz uchylające dyrektywę 1999/93/WE. Zgodnie z wskazanym aktem prawnym podpis taki powinien:
- być unikalnie przyporządkowany podpisującemu,
- umożliwiać ustalenie tożsamości podpisującego,
- być składany przy użyciu danych służących do składania podpisu elektronicznego, których podpisujący może, z dużą dozą pewności, użyć pod wyłączną swoją kontrolą,
- być powiązany z danymi podpisanymi w taki sposób, że każda późniejsza zmiana danych jest rozpoznawalna.
Ponadto podpis taki powinien być składany za pomocą kwalifikowanego urządzenia do składania podpisu elektronicznego i posiadać kwalifikowany certyfikat podpisu elektronicznego, wydawany przez kwalifikowanego dostawcę usług zaufania.
Wykorzystywanie formy elektronicznej jest w szczególności przydatne, gdy obie strony umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych znajdują się w dużej odległości od siebie. Co istotne natomiast z punktu widzenia obrotu europejskiego, kwalifikowany podpis elektroniczny oparty na kwalifikowanym certyfikacie wydanym w jakimkolwiek państwie członkowskim, powinien być uznawany na terenie całej Unii Europejskiej. Oznacza to, że umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych opatrzona kwalifikowanymi podpisami elektronicznymi opartymi o certyfikaty wystawione w innych niż Polska krajach unijnych, również będzie ważna i skuteczna.
Podkreślić należy, że do zawarcia umowy w formie elektronicznej dochodzi wyłącznie przy podpisaniu jej kwalifikowanym podpisem elektronicznym ze stosownym certyfikatem. Żadna inna forma podpisu elektronicznego nie prowadzi do zawarcia umowy w formie elektronicznej w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego. Podpisanie dokumentu zwykłym podpisem elektronicznym lub przy pomocy profilu zaufanego nie będzie zatem spełniało wymogów stawianych przez ustawę.
Niedochowanie formy pisemnej lub równoważnej jej formy elektronicznej skutkuje nieważnością umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych. W takim przypadku autorskie prawa majątkowe nie przechodzą na nabywcę i pozostają przy podmiocie uprawnionym.
Wprowadzanie zmian do utworu
Nabywając autorskie prawa majątkowe do utworu należy pamiętać, iż nie przesądza to o uzyskaniu nieograniczonego władztwa nad dziełem. Twórcy utworu nadal będą bowiem przysługiwać autorskie prawa osobiste do utworu, w tym prawo do oznaczania autorstwa, nienaruszalności treści i formy utworu czy prawo do nadzoru nad sposobem wykorzystania utworu. Autorskie prawa osobiste są niezbywalne, twórca nie może się także ich zrzec.
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w rozdziale dotyczącym przejścia praw autorskich, w art. 49 ust. 2 wyraźnie wskazuje, iż następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może, bez zgody twórcy, czynić zmian w utworze, chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Bezprawna ingerencja w treść lub formę utworu może stanowić naruszenie autorskich praw osobistych twórcy, a w konsekwencji twórca nabędzie szereg roszczeń wobec naruszyciela, w tym może żądać zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego.
Choć prawa osobiste twórcy są niezbywalne, nie ma przeszkód by w umowie przenoszącej autorskie prawa majątkowe zawieranej z twórcą utworu umówić się z nim na dopuszczalne zmiany i przekształcenia utworu, co pozwoli uniknąć zarzutów dotyczących naruszenia praw twórcy.
Od powyższego należy odróżnić kwestię zgody na korzystanie i rozporządzanie opracowaniami utworu, czyli tzw. utworami zależnymi. Utworem zależnym (opracowaniem) jest utwór, który zawiera elementy twórcze innego utworu, np. ekranizacja filmowa powieści. Rozpowszechnianie i rozporządzanie opracowaniami wymaga zgody twórcy utworu pierwotnego, z którego zostały zaczerpnięte elementy twórcze. Zgoda taka może zostać wyrażona w umowie, np. w umowie przenoszącej autorskie prawa majątkowe do utworu. Bez tej zgody, nawet posiadając autorskie prawa majątkowe do utworu, nie możemy zgodnie z prawem rozpowszechniać jego opracowań. W drodze umowy z twórcą możemy nie tylko uzyskać zgodę na rozpowszechnianie i rozporządzanie opracowaniami utworu, ale także doprowadzić do przeniesienia prawa twórcy do zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, czyli prawa do udzielania zgody na dysponowanie opracowaniami. Zarówno zgoda na korzystanie z opracowania jak i przeniesienie wyłącznego prawa do zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego muszą zostać wyraźnie określone w umowie.
Paweł Jędrysiak – prawnik, doktorant w Szkole Doktorskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Specjalizuje się prawie znaków towarowych, w prawie autorskim, ochronie dóbr osobistych oraz danych osobowych. Współpracuje z kancelarią SO IN LAW.
Maryla Bywalec – adwokat, współzałożyciel SO IN LAW. Specjalizuje się w prawie cywilnym, autorskim, szczególnie zaangażowana w pomoc twórcom związaną z dochodzeniem ich roszczeń w postępowaniach sądowych.
